Patron

Mie­czy­sław Hertz

Mieczysław Hertz (1870–1943)

Pol­ski han­dlo­wiec, sta­ty­styk, lite­rat, dzia­łacz gospo­dar­czy, spo­łecz­ny i samo­rzą­do­wy zwią­za­ny z Łodzią, autor wspo­mnień poświę­co­nych wyda­rze­niom I woj­ny świa­to­wej w Łodzi. Uczył się gim­na­zjach w War­sza­wie i Tar­tu. Od 1890 r. stu­dio­wał na Wydzia­le Han­dlo­wym Poli­tech­ni­ki w Rydze, któ­ry ukoń­czył w 1893 r. Pod­czas stu­diów nale­żał do Arko­nii, kor­po­ra­cji aka­de­mic­kiej sku­pia­ją­cej patrio­tycz­nie nasta­wio­ną pol­ską mło­dzież. Z Łodzią zwią­zał się praw­do­po­dob­nie w 1894 r., kie­dy przy­był tu po stu­diach i zało­żył biu­ro han­dlo­we. Być może zde­cy­do­wał prze­nieść się do Łodzi z powo­du rodzin­nych koli­ga­cji. Był spo­krew­nio­ny z Leonią Poznań­ską z domu Hertz, żoną jed­ne­go z łódz­kich „kró­lów baweł­ny” Izra­ela Poznań­skie­go oraz jego zię­ciem, Jaku­bem Hert­zem. Tutaj osiadł też jego brat stry­jecz­ny Paweł Hertz, któ­ry otwo­rzył dom han­dlo­wo-prze­my­sło­wy i biu­ro tech­nicz­ne. W 1899 r. Mie­czy­sław Hertz, wraz z Alfre­dem Bie­der­man­nem, Juliu­szem Teo­do­rem Hein­zlem oraz A. Lau­bem zało­żył Towa­rzy­stwo Akcyj­ne „War­rant”, któ­re pro­wa­dzi­ło skła­dy towa­ro­we, a w cza­sie I woj­ny świa­to­wej uży­cza­ło bez­płat­nie pomiesz­czeń Sek­cji Zapro­wian­to­wa­nia Mia­sta. W pierw­szych latach poby­tu w Łodzi Hertz, oprócz roz­wi­ja­nia dzia­łal­no­ści gospo­dar­czej, zaj­mo­wał się tak­że wła­sny­mi zami­ło­wa­nia­mi arty­stycz­ny­mi. W 1901 r. napi­sał baśń dra­ma­tycz­ną „Anan­ke”, któ­rą zgło­sił do Kon­kur­su Dra­ma­tycz­ne­go im. Hen­ry­ka Sien­kie­wi­cza (patron kon­kur­su zasia­dał w jury). Utwór zdo­był w nim wyróż­nie­nie, choć kil­ka­krot­nie roz­wa­ża­no przy­zna­nie mu nagro­dy głów­nej. Pre­mie­ra sztu­ki odby­ła się w tym samym roku na deskach łódz­kie­go teatru „Vic­to­ria” przy ul. Piotr­kow­skiej 67.

Spek­takl był tak­że wysta­wia­ny w teatrach War­sza­wy i Lwo­wa. Zachę­co­ny suk­ce­sem „Anan­ke” napi­sał w 1904 r. kolej­ną sztu­kę, baśń dra­ma­tycz­ną w czte­rech aktach pt. „Lub­czyk”, któ­rej pre­mie­ra odby­ła się 21 stycz­nia 1905 r. w łódz­kim Teatrze Wiel­kim Fry­de­ry­ka Sel­li­na przy ul. Kon­stan­ty­now­skiej 14. W 1913 r. Hertz został człon­kiem Pol­skie­go Towa­rzy­stwa Teatral­ne­go, w latach póź­niej­szych jego wiceprezesem.

W pierw­szych latach XX wie­ku nale­żał do zespo­łu reda­gu­ją­ce­go dzien­nik „Goniec Łódz­ki”. Od 1905 r. brał aktyw­ny udział w pra­cach Towa­rzy­stwa Popie­ra­nia Szkół Śred­nich „Uczel­nia”, któ­re w 1906 r. otwo­rzy­ło Gim­na­zjum Pol­skie w Łodzi – pierw­szą pań­stwo­wą pol­ską szko­łę śred­nią w mie­ście. Wstą­pił rów­nież do zało­żo­ne­go przez Mie­czy­sła­wa Kauf­ma­na Towa­rzy­stwa Krze­wie­nia Oświa­ty, któ­re m.in. roz­wi­ja­ło sieć bez­płat­nych biblio­tek publicznych.

Komi­tet Obywatelski

Po wybu­chu I woj­ny świa­to­wej Mie­czy­sław Hertz poma­gał w orga­ni­za­cji powo­ła­ne­go 3 sierp­nia 1914 r., pod prze­wod­nic­twem Alfre­da Bie­der­man­na, Komi­te­tu Oby­wa­tel­skie­go m. Łodzi, prze­kształ­co­ne­go 10 sierp­nia w Głów­ny Komi­tet Oby­wa­tel­ski m. Łodzi. Celem dzia­ła­nia Komi­te­tu było współ­dzia­ła­nie z wła­dza­mi „w utrzy­ma­niu wśród współ­o­by­wa­te­li spo­ko­ju i bez­pie­czeń­stwa”, jak napi­sa­no w opu­bli­ko­wa­nej w pra­sie „Ode­zwie do Oby­wa­te­li”. Był też człon­kiem Cen­tral­ne­go Komi­te­tu Mili­cji Oby­wa­tel­skiej, a nie­co póź­niej objął sta­no­wi­sko kie­row­ni­ka Wydzia­łu Prze­pu­stek. Aktyw­nie dzia­łał też w utwo­rzo­nym Komi­te­cie Oby­wa­tel­skim Nie­sie­nia Pomo­cy Bied­nym. Po zaję­ciu mia­sta, w grud­niu 1914 r., przez woj­ska nie­miec­kie wizy­to­wał z ramie­nia ówcze­snych władz tere­ny pobo­jo­wi­ska po bitwie pod Łodzią. W lip­cu 1915 r. zna­lazł się w skła­dzie nowej, powo­ła­nej przez nie­miec­kie wła­dze oku­pa­cyj­ne, 36-oso­bo­wej Rady Miej­skiej. W sierp­niu 1916 r. Hertz został człon­kiem stwo­rzo­nej wów­czas, pod prze­wod­nic­twem Emi­la Hir­szber­ga, Komi­sji Sza­cun­ko­wej Miej­skiej w Łodzi, pod­le­głej Wydzia­ło­wi Reje­stra­cji Strat Wojen­nych przy Radzie Głów­nej Opie­kuń­czej w War­sza­wie. Z jego ini­cja­ty­wy Głów­na Komi­sja Sza­cun­ko­wa Miej­ska w War­sza­wie wyra­zi­ła zgo­dę na reje­stra­cję tak­że strat ponie­sio­nych na zdro­wiu przez tych Łodzian, któ­rzy zosta­li przez nie­miec­kie wła­dze oku­pa­cyj­ne wysła­ni do robót przy­mu­so­wych. Zebra­ne wte­dy dane, w tym licz­ne zezna­nia świad­ków i nie­miec­kie doku­men­ty źró­dło­we, posłu­ży­ły Hert­zo­wi do napi­sa­nia i opu­bli­ko­wa­nia tuż po woj­nie pra­cy „Łódz­ki Batal­jon Robot­ni­czy. Z. A. B. 23″.

W 1917 r. Hertz zdo­był man­dat rad­ne­go Rady Miej­skiej. Cecho­wa­ła go posta­wa asy­mi­la­cyj­na. Wstą­pił do Koła Pol­skie­go, w któ­rym wybra­no go prze­wod­ni­czą­cym. Sprze­ci­wiał się poli­ty­ce ugru­po­wań żydow­skich, dążą­cych do auto­no­mii kul­tu­ral­nej i doma­ga­ją­cych się pra­wa do uży­wa­nia języ­ka jidysz w szko­łach i urzę­dach. W 1933 r., sta­ra­niem łódz­kie­go oddzia­łu Pol­skie­go Towa­rzy­stwa Histo­rycz­ne­go, uka­za­ła się książ­ka „Łódź w cza­sie Wiel­kiej Woj­ny”, będą­ca szcze­gó­ło­wą rela­cją Mie­czy­sła­wa Hert­za z wyda­rzeń w mie­ście w cza­sie I woj­ny świa­to­wej, wraz z ana­li­zą ich skut­ków dla mia­sta. Przez wie­le lat nale­ża­ła ona do głów­nych źró­deł wie­dzy o dzie­jach Łodzi w tym okre­sie, a histo­ry­cy nadal doce­nia­ją jej wartość.

We wrze­śniu 1920 r. Hertz został wybra­ny ław­ni­kiem Sądu Okrę­go­we­go w Łodzi. W sierp­niu 1921 r. pro­wa­dził szko­le­nia komi­sa­rzy spi­so­wych przed Pierw­szym Powszech­nym Spi­sem Lud­no­ści. Ponad­to przy­stą­pił do utwo­rzo­ne­go w 1927 r. łódz­kie­go oddzia­łu Pol­skie­go Towa­rzy­stwa Histo­rycz­ne­go, był współ­za­ło­ży­cie­lem Towa­rzy­stwa Przy­ja­ciół Łodzi i został wybra­ny do pierw­sze­go skła­du jego Zarządu.

Przez wszyst­kie lata od zamiesz­ka­nia w Łodzi pro­wa­dził biu­ro han­dlo­we. W róż­nych okre­sach swo­jej aktyw­no­ści zawo­do­wej był człon­kiem rad nad­zor­czych i zarzą­dów wie­lu przed­się­biorstw, m.in. Łódz­kie­go Towa­rzy­stwa Wza­jem­ne­go Kre­dy­tu, Biu­ra Sprze­da­ży Wyro­bów Fabryk Juto­wych, Czę­sto­chow­skich Zakła­dów Wyro­bów Włó­kien­ni­czych „Stra­dom” i Czę­sto­chow­skiej Fabry­ki Papie­ru i Mły­nów Wal­co­wych Karo­la Gins­ber­ga i Ber­ka Koh­na, Towa­rzy­stwa Akcyj­ne­go Sosno­wiec­kich Fabryk Rur i Żela­za, Towa­rzy­stwa Akcyj­ne­go Suche­dniow­skiej Fabry­ki Odle­wów, Spół­ki Akcyj­nej Prze­my­słu Cemen­to­we­go „Wiek” w Ogro­dzień­cu, czy Towa­rzy­stwa Akcyj­ne­go Zakła­dów Che­micz­nych „Strem”. Jego łódz­kie biu­ro han­dlo­we było jed­ną z więk­szych agen­tur bel­gij­skiej fir­my che­micz­nej „Solvay” w Pol­sce, poten­ta­ta w pro­duk­cji sody kau­stycz­nej. Od 1929 r. brał czyn­ny udział w orga­ni­zo­wa­niu łódz­kie­go życia gospo­dar­cze­go. Jako rad­ca han­dlo­wy repre­zen­to­wał łódz­ką Izbę Prze­my­sło­wo-Han­dlo­wą na I Kon­gre­sie Izb Prze­my­sło­wo-Han­dlo­wych we Lwo­wie. Był zastęp­cą dele­ga­ta Izby do Pań­stwo­wej Rady Kole­jo­wej i człon­kiem pod­ko­mi­sji do spraw przę­dzy baweł­nia­nej przy Komi­sji Poli­ty­ki Gospo­dar­czej i Eks­por­to­wej. W 1931 r. został wybra­ny jed­no­gło­śnie na wice­pre­ze­sa sek­cji han­dlo­wej łódz­kiej Izby Prze­my­sło­wo-Han­dlo­wej i funk­cję tę peł­nił do paź­dzier­ni­ka 1939 r. Dzia­łał tak­że w Sto­wa­rzy­sze­niu Kup­ców m. Łodzi, a w 1935 r. został wice­pre­ze­sem jego Zarzą­du. Na prze­ło­mie maja i czerw­ca 1931 r. objął sta­no­wi­sko redak­to­ra naczel­ne­go „Gło­su Kupiec­twa”, orga­nu pra­so­we­go stowarzyszenia.

Mie­czy­sław Hertz

Z zami­ło­wa­nia Hertz zaj­mo­wał się sta­ty­sty­ką. Nale­żał do gru­py rad­nych, któ­ra opra­co­wa­ła kon­cep­cję usta­no­wie­nia Urzę­du Sta­ty­stycz­ne­go Miej­skie­go przy Zarzą­dzie m. Łodzi. W 1919 r. opu­bli­ko­wał „Porów­naw­cze zesta­wie­nie danych o ruchu lud­no­ści m. Łodzi w pierw­szej poło­wie lat 1918 i 1919” – po latach uzna­ne przez byłe­go pre­zy­den­ta Łodzi Alek­se­go Rżew­skie­go za pierw­szą mono­gra­fię sta­ty­stycz­ną poświę­co­ną mia­stu. Był ini­cja­to­rem zor­ga­ni­zo­wa­nia w Łodzi pierw­sze­go ogól­no­pol­skie­go zjaz­du sta­ty­sty­ków, któ­ry osta­tecz­nie odbył się w War­sza­wie. W czerw­cu 1920 r. został mia­no­wa­ny zastęp­cą repre­zen­tan­ta magi­stra­tu Ste­fa­na Kop­ciń­skie­go w Głów­nej Radzie Sta­ty­stycz­nej przy Głów­nym Urzę­dzie Sta­ty­stycz­nym. W latach 1938–1939 był człon­kiem zwy­czaj­nym Pol­skie­go Towa­rzy­stwa Statystycznego.

W mar­cu 1937 r. był rów­nież współ­za­ło­ży­cie­lem Towa­rzy­stwa Przy­ja­ciół Nauk w Łodzi. Podej­mo­wał tak­że dzia­ła­nia na rzecz utwo­rze­nia w Łodzi Wyż­szej Szko­ły Han­dlo­wej – w 1938 r. był głów­nym refe­ren­tem postu­la­tów przed­sta­wia­nych mini­stro­wi wyznań reli­gij­nych i oświe­ce­nia publicz­ne­go Woj­cie­cho­wi Świętosławskiemu.

Za osią­gnię­cia w pra­cy zawo­do­wej i dzia­łal­no­ści spo­łecz­nej został odzna­czo­ny w 1938 r. Krzy­żem Kawa­ler­skim Orde­ru Odro­dze­nia Polski.

5 listo­pa­da 1939 r., jako jeden z 30 wybit­nych przed­sta­wi­cie­li łódz­kiej spo­łecz­no­ści żydow­skiej, Mie­czy­sław Hertz został mia­no­wa­ny człon­kiem 1. Rady Star­szych w oku­po­wa­nej Łodzi, utwo­rzo­nej z pole­ce­nia Niem­ców przez Prze­ło­żo­ne­go Star­szeń­stwa Żydów m. Łodzi, Cha­ima Rum­kow­skie­go. 11 listo­pa­da, pod­czas pierw­sze­go posie­dze­nia Rady wszy­scy jej człon­ko­wie zosta­li aresz­to­wa­ni i osa­dze­ni w obo­zie przej­ścio­wym w fabry­ce Micha­ła Gla­ze­ra na Rado­gosz­czu. Tam Hertz został roz­po­zna­ny jako autor przed­wo­jen­nych publi­ka­cji opi­su­ją­cych okres I woj­ny świa­to­wej, któ­re były bar­dzo kry­tycz­ne wobec Niem­ców. Efek­tem było nie­ludz­kie znę­ca­nie się nad nim. Po kil­ku tygo­dniach został wywie­zio­ny z trans­por­tem prze­sie­dleń­ców do Kra­ko­wa, skąd wyje­chał do War­sza­wy, do swo­jej cór­ki Anieli.

Zna­lazł się w get­cie war­szaw­skim i został zastrze­lo­ny 18 stycz­nia 1943 r. na Umschlag­plat­zu. Według rela­cji Euge­niu­sza Gras­ber­ga, do ostat­nich dni życia pra­co­wał nad doku­men­ta­cją sytu­acji gospo­dar­czej get­ta w opar­ciu o mate­ria­ły uzy­ska­ne z Judenratu.